— Русіш зольдат?Данік паківаў галавой: няма. Не ме ц засмяяўся.— О , гут,— і тут жа дастаў губны гармонік, сыграў перад самым тварам ашаломленага Даніка знаёмы матыў «Из-за острова на стрежень». Зноў засмяяўся, паказваючы белыя здаровыя зубы. Потым дастаў з нагруднай кішэні плітку шакаладу і працягнуў хлопцу. Данік узяў шакаладку, і немец, задаволены сабой і становішчам навокал, паляпаў яго па плячы і рушыў даганяць сваіх. Данік глядзеў ім услед, і сэрца яго ўсё мацней і мацней сціскалася ад нейкай невядомай дагэтуль балючай крыўды. Было крыўдна за незнаёмага Аляксея Кошалева, які загінуў, узрываючы мост. Навошта была яго смерць, калі гэта ні на хвіліну не затрымала ворага? Было крыўдна за сваю рэчку, якую ён любіў з маленства, за тое, што.яна такая мелкая і ў ёй так шмат бродаў... За сваю зямлю... За Сашу, якая так напалохана і дрыжыць у сховішчы. I за сябе. Як маленькаму, як блазнюку, сунулі яму шакаладку... А магчыма, тэты немец самы злосны і хітры фашыст.Ён зайшоў у свой двор і шпурнуў шакаладку ў лужыну, затаптаў босымі нагамі. Сеў на ганак і заплакаў, не ўголас, а па-мужчынску ціха і пакутліва. У сэрцы яго не было яшчэ той усвядомленай нянавісці да прышэльцаў, якая з"явілася пазней. Але пагарда да іх, агіда да іх гармоніка, недарэчнай ігры, шакаладкі ўжо з"явіліся. А самае галоўнае — знік страх перад імі. Напалоханы Сашыным расказам, яе хваробай, ён хоць і трымаўся і не паказваў выгляду, алеў душы вельмі баяўся іх прыходу. Цяпер жа, калі ўбачыў іх, сустрэўся тварам у твар, страх гэты знік.Данік пайшоў на гарод. Заплаканая, збялелая Поля, убачыўшы яго жывога, узрадавалася і ў той жа час накінулася:— О Божа! У мяне сэрца чуць не выскачыла... Дзе ты бадзяешся, валацуга ты няшчасны? Як табе не сорамна!..— Немцаў сустракаў,— з панурай іроніяй адказаў Данік.— Што ты плявузгаеш!— Чаму гэта плявузгаю? Вунь яны па вуліцы ідуць, паўз нашу хату... Вунь, чуеш, каля фермы іх матацыклы траскацяць. А вы седзіце тут, як краты.— У яго голасе і словах было столькі сталага і мужнага, што старэйшая сястра разгубілася.Спусціўшыся ў сховішча, ён гаварыў тым жа тонам:— Саша! Ты жывая тут? — Гэта ён спытаў з іроніяй, а потым сказаў сур"ёзна, зусім па-сталаму: — Дарэмна ты так дрыжыш перад імі. Трэба гонар мець. Бачыў я ўжо іх... Адзін мне шакаладку даў. Сволач! — Данік злосна плюнуў на салому.— За цукерку хацеў купіць...Словы яго нечакана зрабілі на Сашу дзіўнае ўражанне: быццам ёй адмлыілі смяротны прысуд, які душыў яе, скоўваў, выклікаў прыступы гэтага дзікага страху, жахлівых уяўленняў. Не, у яе страх не знік, як у Даніка, але стаў цяпер нейкі звычайны, як у іншых людзей; гэта была боязь за самае дарагое — за дзіця, за сябе, за ўсіх блізкіх, страх перад невядомым — жыццём у акупадыі. Ці думаў хто калі-небудзь, што ім, маладым, вольным, шчаслівым, прыйдзецца жыць у акупацыі? Слова якое нязвыклае! Раней, калі Саша, чытаючы кнігі аб мінулым, аб Грамадзянскай вайне, сустракала гэтае слова, то ніколі не ўдумвалася асабліва ў яго сэнс. Яна ўпершыню зразумела гэты сэнс, калі яшчэ там, за Дняпром, прачытала прамову Сталіна. Але ўсё адно, да самай гэтай хвіліны ніколі не думала, што ёй прыйдзецца жыць на акупіраванай тэрыторыі. Спачатку яна верыла ў дзве вялікія ракі, потым, хворая, дала сабе клятву, што адступіць, уцячэ, памрэ, але з гэтымі нелюдзямі не астанецца. I вось — не адступіла... Памерці таксама нялёгка... Трэба жыць! Жыць! Але як жыць? Як бы яшчэ не верачы, што гэтае жудаснае слова «акупацыя» стала рэчаіснасцю, Саша амаль шэптам спытала: